چهل سال از همبستگی و اتحاد برای داشتن انقلاب می گذرد.

ج) رضا و توکل
براى «توکل‏» ، معانى مختلفى ذکر نموده ‏اند . خواجه در منازل السائرین گفته: «التوکل کلة الامر کله الى مالکه و التعویل على وکالته .» (۲۲) یعنى: توکل واگذار نمودن همه امور است ‏به صاحبش و اعتماد نمودن بر وکالت او . ابوتراب نخشبى گوید: «التوکل طرح البدن فى العبودیة و تعلق القلب بالربوبیة‏» (۲۳) یعنى: توکل، انداختن بدن است در بندگى و تعلق قلب است‏ به پرورندگى .
و برخى از عرفا گفته ‏اند:
توکل تمسک کردن به خداست‏ به نحوى که بنده در مقابل خداوند، همانند مرده‏ اى باشد در برابر غسال که به هر طرف بخواهد او را برگرداند در حالى که براى او هیچ اراده و حرکتى نباشد (۲۴)
براى «رضا» نیز معانى متعدد ارائه شد . صاحب مصباح الهدایه، «رضا» را به رفع کراهت و شیرین شمردن مرارت، معنى کرده است . (۲۵) ذوالنون در تعریف رضا گفته است: «شادى قلب است‏ به تلخى قضا .» (۲۶)
تفاوت توکل و رضا
با بیان معانى دو اصطلاح یاد شده، روشن مى‏ شود که میان آن دو تفاوت است . از همین رو، همه عارفان، مقام رضا را غیر از مقام توکل دانسته و گفته‏ اند که مقام رضا بعد از عبور از منزل توکل تحقق مى‏ یابد، بلکه مقام رضا، نهایت منزلگاه سالکان است و هر که را در این مقام، قدم گاهى کرامت فرمودند، به بهشت معجلش رسانیدند; چون سرور و فرح که از لوازم اهل بهشت است، در رضا و یقین تعبیه شده است . مصباح الهدایه، در این زمینه آورده است:
«ان الله تعالى جعل بحکمته الروح و الفرح فى الرضا و الیقین .» (۲۷) ; یعنى: همانا خداوند متعال، با حکمت ‏خویش روح و فرح را در رضا و یقین قرار داده است .
پس مقام رضا غیر از مقام توکل بوده، بلکه مقامى عالى‏ تر از آن است; چون «متوکل‏» ، طالب خیر و صلاح خویش است و حق تعالى را که فاعل خیر است، براى تحصیل خیر و اصلاح، وکیل خود قرار مى ‏دهد; ولى «راضى‏» ، اراده خویش را در اراده حق، فانى نموده و براى خود اختیارى باقى نگذاشته است . چنان که، از عارفى پرسیدند: چه اراده مى ‏کنى؟ گفت: اراده مى ‏کنم که اراده نکنم . (۲۸)
با تبیین مفهوم توکل و رضا به بیان نورانى امام مى‏ پردازیم که در جایى فرمود:
«من اتکل على حسن اختیار الله تعالى له لم یتمن غیر ما اختاره الله عزوجل له .» یعنى: کسى که به خدا توکل کند و حسن انتخاب او را ترجیح دهد، آرزوى چیزى غیر از آنچه خداى براى او اختیار کرده را نمى‏ کند . (۲۹)
و نیز فرمود:
عزت و بى ‏نیازى بیرون رفتند و به جنبش درآمدند و در محل توکل، توطن گزیدند . (۳۰)
از این کلام عرشى امام پیداست که وقتى انسان امور زندگى را به خدا واگذار نمود، او خود عهده‏ دار انجام و پایان آن مى ‏گردد و این نوع توکیل، نیاز به نوعى معرفت دارد که تحصیل و کسب آن لازم است; معرفت‏ به این که اولا، قادر مطلق، خداست و ثانیا، انسان، ضعیف و فقیر و ناتوان است:
«و خلق الانسان ضعیفا (۳۱) ; ان الله على کل شی‏ء قدیر»
انسان با معرفت ‏به این دو رکن توکل، به این مقام معرفتى بار مى‏ یابد که هیچ تاثیرگذارى در عالم نیست; مگر قادر متعال: «لا مؤثر فى الوجود الا الله‏» . پس غنى‏ ترین انسان، کسى است که به خدا توکل نماید و امور مادى و معنوى را به او واگذار کند; زیرا، او بهترین سرپرست و برترین وکیل است; «نعم المولى و نعم الوکیل .»
حضرت سیدالشهداء علیه السلام، در آخرین لحظات عمر شریفش، در باب رضا مى‏ فرماید:
«رضا برضائک، صبرا على قضائک، یا رب لا اله سواک .» (۳۲) یعنى: اى پروردگار، من، راضى به رضاى تو و صابر به قضاى تو هستم و هیچ خدایى غیر از تو نیست .
بر این کلمات گوهر بار امام علیه السلام در باب توکل و رضا، آثار اخلاقى و فواید عرفانى بسیارى مترتب است که به اجمال، به برخى از آن اشاره مى ‏شود:
الف) آگاهى و معرفت‏ به ربوبیت و مالکیت ‏حق: یعنى، امام مى ‏خواهد به ما توجه دهد که خداوند فقط خلقت و آفرینش را بر عهده نگرفته تا ربوبیت و مالکیت آن را دیگران بر عهده گیرند; بلکه ذات اقدس حق، هم مبدا آفرینش است و هم مسؤول پرورش .
ب) کیفیت تصرف ذات حق در امور زندگى: هر چند که خداوند به انسان اراده و اختیار عطا کرده است; ولى انسان در افعال خویش فاعل قریب است و در طول اراده او اراده الهى حاکم است . شناخت این نکته لازم است که بدون اراده حق، هیچ امرى تحقق نمى ‏یابد; البته، این بحث چون جنبه تخصصى دارد و مربوط به جبر و تفویض مى ‏شود، نوشتار حاضر را مناسب براى توضیح آن نمى ‏دانیم .
ج) اختلاف فهم افراد در قدرت و ربوبیت ‏حق: عرفا و علماى اخلاق در این زمینه، مباحث دقیقى را طرح نموده ‏اند که این مقال را گنجایش آن نیست; ولى به این نکته باید توجه داشت که میزان توکل افراد و مقدار رضایت‏شان نسبت‏ به حق، در حد فهم شان است; از همین رو، شاید بتوان انسانها را به سه طایفه در این زمینه تقسیم نمود:
۱ - عامه مردم: این گروه موحدند و خدا را خالق کلیات امور و عناصر اشیا مى‏ دانند; ولى محدوده تصرف و احاطه ربوبیت او را ناچیز مى ‏دانند . به زبان مى‏ گویند که قدرت امور تحت تصرف اوست; ولى از حیث معرفتى صاحب این مقام نیستند . این گروه از مردم - که شاید بسیارى از ما جزء این طایفه باشیم - داراى مقام توکل نمى‏ باشند; چون توحیدشان ناقص است . اگر اندک تاملى در امور زندگى خویش نماییم، متوجه خواهیم شد که ما اسباب و علل ظاهرى را بیشتر دخیل مى ‏دانیم تا مشیت الهى را و اگر گاهى دست‏ به دعا بر مى ‏داریم، بیشتر جنبه تقلیدى دارد تا بار معرفتى; البته، این بدان معنى نیست که انسان از تلاش و کوشش در حیات مادى دست‏ بر دارد و در مکانى ثابت ‏بنشیند و منتظر وحى و معجزه باشد . هرگز روایت امام در باب توکل چنین امرى را القا نمى ‏کند . و هیچ تهافت و تضادى بین توکل با عمل نیست .
۲ - گروهى دیگر عالمانى هستند که بر اساس برهان یا نقل معتقد شدند که خداوند مقدرات امور را در دست دارد و به توکل و ارکان آن نیز معتقدند ولى به این امر، ایمان ندارند . از طریق عقل، علم پیدا کرده ‏اند; ولى ایمان قلبى ندارند; ایمان به علم خود ندارند .
۳ - طایفه سوم کسانى هستند که هم علم به ربوبیت ‏حق دارند و هم ایمان قلبى . (۳۳) اینان صاحب مقام توکلند که مورد خطاب امام معصومند; یعنى خود را به مقامى رسانده ‏اند که پیام امام علیه السلام را جامه عمل بپوشانند . به مقام «توکل‏» و بالاتر از آن به منزلگه «رضا» که امام حسین علیه السلام در احادیث ‏شریف فرمودند نمى ‏رسند، مگر این طایفه از موحدین که هم علم و معرفت ‏به ربوبیت‏ حق دارند و هم ایمان قلبى بدان و این‏که عرفا گفته‏ اند: توکل حال رسول خدا و کسب سنت اوست و یا پیامبر گرامى اسلام فرمودند: تواناترین مردم کسى است که به خدا توکل کند و سعادتمندتر کسى است که تقوى پیشه نماید و غنى ‏ترین کسى است که روزى خدا را استوارتر از دارایى خود بداند . (۳۴) مخصوص این گروه و طایفه است .
پس توکل، پایه ایمان و رضا، ثمره آن است و به میزان استحکام پایه، ثمرات و آثار بر آن مترتب مى‏ گردد . بکوشیم تا پایه ایمان را استحکام بخشیده و در حیات مادى و معنوى آثار و فوایدى را در مقام رضا تحصیل نماییم; چون آنچه از ظاهر کلام گوهر بار امام پیداست هیچ فرد و جامعه‏ اى بدون توکل به حق و تحصیل رضاى الهى به غنا و بى‏ نیازى و عزت و عظمت و سربلندى دست نمى‏ یابد و بسیار غافلند آنان که افتخار و عزت شخصى و اجتماعى را در غیر این مسیر، جستجو مى ‏کنند .
د) زهد و وارستگى
سید الشهداء علیه السلام که خود، حقیقت زهد را درک کرده بودند، طریق حقیقى کمال و سعادت را در زهدپیشگى جستجو مى‏ کردند و آن را به رهروان خویش توصیه مى‏ فرمودند:
«کسى که به خود خیانت ورزد هیچ کس به دفاع او از ارزشهاى انسانى دل نمى ‏بندد . فردى که زاهد و پارسا نباشد، به پندها توجه ندارد .» (۳۵)
آن حضرت علیه السلام شاخصه‏ هاى زهد و پارسایى را، «هدایت در گفتار و رفتار و دورى از حرص به دنیا و پرهیز از خشم پروردگار دانستند .» (۳۶) چنان که، در فرازهاى بلند و عرفانى دعاى عرفه مى ‏فرماید:
«خدایا خشمت را بر من روا مدار; اگر تو بر من خشم نگیرى، از خشم غیر تو باکى ندارم; بلکه عافیت تو براى من توانبخش‏ تر است . از تو مى ‏خواهم به آن نور جمالت که در سایه آن، زمین و آسمانها جلوه نموده ‏اند، مرا بر خشم خود نمیرانى و قهر خود را بر من فرود نیاورى . تو مى ‏توانى از قهر به رضا آیى تا پیش از مرگ، از من خشنود گردى .»
با همین عبارات آسمانى، عارفان اسلامى الهام گرفته ‏اند که زهد را از مقامات دانسته و آن را به اعراض از دنیا معنى نموده ‏اند . خشنودى خدا از بنده ‏اش زمانى تحقق مى‏ یابد که بنده باطن و قلب خویش را با اعراض از دنیا، به صاحب اصلى‏ اش یعنى ذات پروردگار، متوجه سازد . وقتى سالک از طبیعت ‏به فطرت روى آورد و توبه کرد (۳۷) و با ورع و تقوى آینه دل را از زنگ هوى و طبع طبیعت مصفا نمود تا صورت حقیقت دنیا و آخرت به شکل واقعى براى او نمایان شد و از آن اعراض نمود و آخرت را بر صورت حسن و بقا، مطالعه و در وى راغب گردید، حقیقت زهد در او محقق گردد . (۳۸)
آنگاه، نور حکمت که راهنماى طریق سعادت و وصول به مقام کمال انسانیت است، در قلب ثابت و برقرار مى ‏شود و از قلب به زبان جریان پیدا مى ‏کند، چنان که، در باب اخلاص نیز وارد است که: «کسى که چهل روز براى خدا خالص شود، چشمه‏ هاى حکمت از قلبش به زبانش جریان پیدا کند .» (۳۹)
بنابراین مى‏ توان نتیجه گرفت که زهد نتیجه حکمت و منتج علم و هدایت است .
ه) صبر و استقامت
از اوصاف اخلاقى دیگرى که در فرهنگ دینى بر آن تاکید شده و در مکتب حسینى به آن تصریح شده است، صفت صبر و استقامت است . معانى مختلف براى صبر ذکر شده است . عز الدین کاشانى، خواجه عبدالله انصارى و محقق طوسى در تعریف صبر تقریبا معناى مشابهی را ذکر نموده ‏اند:
صبر، خوددارى از شکایات با آن که در باطن، جزع است . پس جزع ننمودن از مصائب و عدم اظهار ناگواریها را صبر گویند . (۴۰)
عرفاى مسلمان و علماى علم اخلاق، صبر را از دشوارترین مقامات عارفان و خطرناک‏ترین طریق در محبت محبوب و ناگوارترین مسیر در سیر توحید دانسته‏ اند .
البته، معنى «استقامت‏» ، اندکى با صبر متفاوت است; چون در معناى استقامت، ثبات قدم نهفته است، چنان که، برخى از مفسران در تفسیر آیه «اهدنا الصراط المستقیم‏» بیان داشته‏ اند . (۴۱) شایان تذکر است که مقوله «صبر و استقامت‏» در اخلاق و عرفان، هرگز به معناى تحمل معاصى و گناهان شخصى و اجتماعى نیست; یعنى در تعالیم دینى ما، هرگز به مسلمانان توصیه نشده که در مقابل انحرافات و کجروى‏ ها و یا نابهنجارى‏ هاى دیگران صبر و تحمل داشته باشند و هرگز حرفى نزند; به عبارت دیگر، در اسلام صبر و قیام با استقامت و فریاد علیه ظلم، هیچ‏گونه منافاتى با یکدیگر ندارند و این که ظالمى بخواهد ظلم و تعدى خویش را بر دیگران، با اوصاف صبر و استقامت توجیه نماید، یقینا ناصواب است; چون چنین صبرى نه ممدوح بلکه به شدت مورد مذمت قرار گرفته است . به علاوه، این که سیره عملى پیشوایان دین، مخالف چنین معنایى از صبر است . این تفاوت، با دقت در حدیث امام حسین علیه السلام آشکار مى‏ شود; آنجا که فرمود: «اصبر على ما تکره فیما یلزمک الحق و اصبر عما تحب فیما یدعوک الیه الهوى .» (۴۲) یعنى: راهى که تو را به حق مى ‏رساند، در برابر سختى‏ ها و ناملایمى‏ هاى آن صبر کن و در آنچه ترا به هواپرستى مى‏ کشاند، از آنچه دوست‏دارى تحمل داشته باش .
و یا در نامه ابن عباس، زمانى که عبدالله بن زبیر او را به یمن تبعید نمود . نوشتند:
«به من خبر رسیده که ابن زبیر تو را به طائف رانده است، خدا بدین وسیله نام تو را بلند نموده و گناه تو را ریخته است . حقا که صالحان در این دنیا گرفتارى بینند . اگر جز پاداش اخروى آنچه را دوست مى ‏دارى، پاداشت اندک است . خدا به ما و شما هنگام گرفتارى، صبر و هنگام آسودگى، شکر عطا فرماید و هرگز ما و شما را به شماتت دشمنان حسود، گرفتار نسازد .» (۴۳)
بنابراین بر ما که داعیه پیروى از ائمه دین را داریم، فرض است که نخست ‏خود را اهل معرفت نموده، سپس با وصف صبر، خود را بیاراییم; چون بدون سلاح معرفت و مقام صبر و استقامت، تعالیم دین بر پا نخواهد شد .
مسلمان مؤمن، باید سیره علمى و عملى خویش را با سنت پیشوایان دین هماهنگ نماید که آن بزرگواران با همه عظمت و عزتى که داشتند جان خویش را در معامله با دین الهى بسیار ناچیز مى ‏شمردند و هرگز براى تعالیم دینى مصلحت‏ اندیشى روا نمى‏ داشتند .
و) صداقت و راستگویى
از جمله صفات اخلاقى دیگرى که مورد عنایت و توجه خاصه امام شهیدان بود، صداقت و راستگویى است . این وصف به عنوان یک فضیلت اخلاقى، براى همیشه و در میان همه فرقه ‏هاى مسلمان و حتى نزد همه انسانها امرى پسندیده است . قرآن حضرت اسماعیل را با این عنوان یاد مى ‏کند:
«و اذکر فی الکتاب اسماعیل انه کان صادق الوعد» (۴۴) یعنى: در کتاب، اسماعیل را یاد کن که راست وعده بوده است . علاوه بر این، قرآن کریم صدیقین را در زمره نام شهدا و انبیا قرار داده است . از این تعابیر به خوبى این نکته به دست مى ‏آید که صداقت از بارزترین وصف مسلمانان است . نمى ‏توان داعیه مسلمانى و پیروى از تعالیم اسلامى را بر زبان داشت و در عمل نسبت‏ به این صفت اصلى، اجنبى و بیگانه بود .
زید بن ارقم گوید از ابا عبدالله علیه السلام شنیدم که فرمود: «فردى از شیعیان ما وجود ندارد مگر آن‏که راستگو و شهید است . پرسیدم فداى تو شوم یا اباعبدالله . اکثر شیعیان شما در خانه به مرگ طبیعى مى ‏میرند، چگونه شهیدند؟ امام پاسخ داد . آیا آیات قرآن در سوره حدید را نخواندى که مى ‏فرماید: آنان که به خدا و پیامبرش ایمان آورند آنان راستگویان و شهیدان در نزد پروردگارند . سپس فرمود: اگر چنین بود که شهدا بر کشتگان شمشیر اطلاق مى ‏شد، تعداد شهیدان بسیار اندک بود . (۴۵)
پس در فرهنگ حسینى، مقوله صداقت ‏به حدى، از رفعت و جایگاه بلند برخوردار است که صداقت، در هر مقامى که انسان باشد، ارزش محسوب مى‏ شود; حتى صداقت در مقام اعتراف به اشتباه، نوعى کمال است; نه نقص . این، باید براى همه ما یک ارزش و فضیلت و فرهنگى باشد و مردان بزرگ در بالاترین جایگاه اجتماعى خویش چنین بودند; چون لازمه معناى تشیع همین است که شیعه، مروج و شیوع دهنده سنت و سیره پیشوایان دین خود باشد و الا صرف یک شعار و ادعایى بیش نیست .
ز) یاد مرگ
در فرهنگ اسلام، مرگ به معناى فنا و نابودى نیست . تعبیر لطیف عرفاى ما از مرگ این است که مرگ آخرین مرحله کمال انسان در نشئه مادى است .
امام خمینى ‏قدس سره در تعریف و حقیقت مرگ مى ‏فرماید:
«موت عبارت است از انتقال از نشئه ظاهره ملکیه به نشئه باطنه ملکوتیه و امرى وجودى است‏ بلکه اتم از وجود ملکى است .» (۴۶)
«از رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله سؤال شد که زیرک ‏ترین مردم کیست؟ فرمود: زیرک‏ ترین مردم کسى است که بیشتر به یاد مرگ باشد .» (۴۷)
انس بن مالک از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل مى ‏کند که فرمود: بسیار یاد مرگ کن که آن تو را در دنیا زاهد گرداند و گناه تو را کفارت باشد و مى‏ فرمود: و کفى بالموت واعظا . (۴۸)
نقل است از عارف نامى، اسود حبشى وقتى که از نماز فارغ مى ‏شد به دو طرف مى‏ نگریست از او سؤال مى‏ کردند که چرا به دو طرف مى ‏نگرى بعد از نماز؟ گفت مى ‏نگرم تا ملک ‏الموت از کدام سوى فراز آید . (۴۹) و از حذیفه منقول است که مى‏ گفت هیچ روز نیست مگر اینکه منادى ندا مى ‏کند که: «ایها الناس، الرحیل الرحیل‏» (۵۰)
در برخى از روایات وارد شده که یاد مرگ موجب طولانى شدن عمر انسان گشته و فکر آن باعث ‏سازندگى اخلاقى مى‏ گردد . با ذکر این مقدمه، به نقل روایتى مى ‏پردازیم که از سالار شهیدان امام حسین علیه السلام وارد شده است . امامى که با استقبال مرگ، درس حیات و جاودانگى را به جهانیان، آموخت، مى‏ فرمود:
«هر بار به خدمت پدرم على علیه السلام مى ‏رسیدم او را گریان مى ‏یافتم، روزى على علیه السلام براى ما توضیح داد و فرمود: وقتى که رسول خدا صلى الله علیه و آله در قرائت قرآن به آیه ۴۱ نساء مى‏ رسید که خداوند فرمود: چگونه خواهید بود آنگاه که از هر امتى گواهى بگیریم و تو را اى رسول خدا، گواه این امت قرار مى ‏دهیم؟ ، پیامبر صلى الله علیه و آله گریه مى ‏کرد . پسران من، نگاه کنید به گواه اعمال این امت که چگونه اشک مى‏ ریخت; اما امت را بنگرید که مى ‏خندند . سوگند به خدا، اگر ناآگاه نبودند، نمى ‏خندیدند . چگونه کسى بیهوده مى‏ خندد در حالى که شب و روز را پشت ‏سر مى‏ گذارد و اختیارى بر خود ندارد و نمى ‏داند چه بر سر او آمده است؟ ; از نعمتى که از او گرفته شد یا بلایى که نازل گردید یا مرگ ناگهانى که در کمین است؟ و در پیش روى او روزى قرار دارد که کودکان پیر مى ‏شوند و پیران درهم کوبیده مى‏ شوند و زنان باردار، فرزند سقط مى ‏کنند که مدت آن روز در پرتو ترس عظیم آن، پنجاه هزار سال است . پس، همه از خداییم و به سوى او باز مى ‏گردیم . (۵۱)
امام، در این تعابیرش از یاد مرگ و تذکر آخرت، دو نکته مهم را به ما گوشزد مى‏ کند:
نخست، این که معرفت و نگاه عالمانه به حیات و زندگى دنیا داشته باشید; نه دیدگاه عوامانه و سطحى‏ نگرانه . مبادا تصور شما این باشد که براى دنیاى مادى خلق شدید و عالمى وراى این حیات طبیعى مادى وجود ندارد، تا همه همت‏ خویش را محدود به دنیاى مادى زودگذر نمایید; دیگر این‏که رفتار ظاهرى خویش را با دیگران اصلاح نموده و زشتى‏ هاى اخلاقى را کنار بگذارید . انسانى که آن قدر جاهل و نادان است که یک لحظه بعد خویش را نمى ‏داند، چگونه نسبت ‏به دیگران تبختر مى ‏کند و فخر و غرور مى ‏فروشد . پس، یاد مرگ، هم موجب تعالى معرفت و هم باعث تعادل صفات اخلاقى مى‏ گردد .
منشور اخلاقى امام حسین علیه السلام
در بخش پایانى این مقاله به عنوان حسن ختام به فراز دیگرى از فرمایشات امام علیه السلام پرداخته مى ‏شود که در باب اوصاف اخلاقى مسلمانان به پیروان خویش توصیه فرمودند . این فراز از فرمایشات امام را مى ‏توان به عنوان منشور اخلاقى امام به جهانیان اعلام نمود . او به همه مردم اعلام مى ‏دارد:
«اى مردم سعى کنید که با ارزشهاى اخلاقى زندگى کنید و براى تحصیل سرمایه‏ هاى سعادت شتاب کنید . کار خوبى را که براى آن شتاب نکردید، به حساب نیاورید . با کمک به دیگران، ستایش را کسب کنید . با قصور و کوتاهى نمودن، سرزنش‏ها را به جان نخرید . اگر نیکى به کسى روا داشتید و آن شخص قدردانى نمى ‏کند، نگران نباشید; زیرا خداوند او را مجازات خواهد کرد و خدا بهترین پاداش دهنده و بهترین هدیه دهنده است . بدانید نیازهاى مردم به سوى شما، نعمت‏ها و موهبت‏هاى الهى است‏براى شما، پس نعمت‏ها را از دست ندهید که دچار لغزش و عذاب الهى مى‏ شوید . بدانید که همانا نیکى‏ ها، ستایش به همراه دارد و پاداش الهى را فراهم خواهد کرد . اگر خوبى‏ ها را به شکل انسانى مى‏ دیدید، آن قدر زیبا روى بود که بینندگان را خوشحال مى‏ ساخت و اگر زشتى ‏ها را به درستى مشاهده مى‏ کردید آن را بسیار زشت روى و بد قیافه مى ‏دیدید که دل‏ها از آن نفرت داشته و چشم‏ها فرو بسته مى ‏شد تا آن را ننگرد .
اى مردم کسى که بخشش مى‏ کند، بزرگوار است و آنکه بخل ورزد پست است و همانا بخشنده ‏ترین مردم کسى است که به انسانى کمک کند که به او امیدى نداشته باشد و با گذشت ‏ترین انسانها کسى است که به هنگام قدرت، عفو نماید .
و موفق‏ ترین انسانها در روابط خویشاوندى کسى است که با آنان که از او بریدند، ارتباط برقرار سازد که ریشه‏ ها پس از بریده شدن شاخه‏ ها دوباره جوانه مى ‏زند .
هر کس در نیکى کردن به برادران خود شتاب کند، فردا نتیجه آن را خواهد دید و کسى که براى خدا به برادر خود کمک کند خدا او را به هنگام نیازمندى پاداش مى ‏دهد و بیش از آنچه به دیگران کمک نموده بلاها را از او دور مى ‏سازد . و کسى که اندوه دل مؤمنى را برطرف سازد خدا اندوه و مشکلات دنیا و آخرت را از او برطرف خواهد ساخت .
و کسى که با مردم خوش رفتار باشد، خدا نسبت ‏به او خوش‏ رفتار است و خداوند نیکوکاران را دوست مى‏ دارد .» (۵۲)
واپسین سخن این که تحصیل رضاى الهى، کسب زهد علمى و عملى، وصول به مقام خوف الهى، توجه به توکیل ربوبى، صبر و استقامت در رنج‏ها و مصائب زندگى، ذکر موت و حیات اخروى و در یک کلام پرهیز از غیبت، تهمت، کذب و فحاشى و سایر رذائل اخلاقى و متصف شدن و آراستن خویش به فضایل انسانى از نصایح جاودانه و مواعظ معصومانه فرهنگ حسینى است که به عنوان منشور جهانى مى‏ تواند متضمن سعادت دو سرا گردد و دورى از این اوامر در زندگى فردى و حیات اجتماعى خسارات جبران ‏ناپذیرى را به همراه خواهد داشت .
 
پى ‏نوشت‏ها:
---------------------------
۱) محقق و نویسنده .
۲) تاج‏ الدین حسین بن حسن خوارزمى، شرح فصوص، ج ۱، ص ۶۶ .
۳) ر . ک .: دیوان الامام الحسین، ص ۱۴۲، موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام، ص ۸۳۴ .
کفى بالمر و عارا ان تراه
من الشان الرفیع الى انحطاط
على المذموم من فعل حریصا
على الخیرات منقطع النشاط
یرى ان المعازف و الملاهى
مسببه الجواز على الصراط
۴) حیاة الامام الحسین علیه السلام، ج ۱، ص ۱۸۱ .
۵) نوح/۱۴ .
۶) اعراف/۱۷۹ .
۷) حجر/۳ .
۸) اسراء/۷۰: ما آدمیزادگان را گرامى داشتیم و آنها را در خشکى و دریا (بر مرکبهاى رهوار) حمل کردیم و از انواع روزیهاى پاکیزه به آنها روزى دادیم و آنها را بر بسیارى از موجوداتى که خلق کرده ‏ایم، برترى بخشیدیم .
۹) تاج ‏الدین حسین خوارزمى، شرح فصوص الحکم، تحقیق آیة ‏الله حسن‏زاده آملى، ص ۹۳۶ .
۱۰) مطففین/۱۴ .
۱۱) مطففین/۱۵ .
۱۲) مطففین/۲۱ - ۱۸: چنان نیست که آنها در (درباره معاد) مى‏ پندارند، بلکه نامه اعمال نیکان در «علیین‏» است و تو چه مى ‏دانى «علیین‏» چیست، نامه‏اى رقم خورده و سرنوشتى است قطعى، که مقربان شاهد آنند .
۱۳) تمهیدات عین القضاة، صص ۴۴ - ۳۹ .
۱۴) ر . ک .: امام خمینى رحمه الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۳۲۶ .
۱۵) تحف العقول، مواعظ امام حسین علیه السلام، ص ۲۴۶ .
۱۶) مناقب ابن شهر آشوب مازندرانى، ج ۴، ص ۶۹ .
۱۷) جامع الاخبار، ص ۲۵۹ .
۱۸) اعلام الدین، ص ۲۹۸ .
۱۹) مزمل/۸ .
۲۰) تحف العقول، ص ۲۴۲ - ۲۴۰ .
۲۱) فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام، ص ۹۱۲ .
۲۲) خواجه عبدالله انصارى، پیشین، همان، ص ۳۳ .
۲۳) رساله قشیریه، ج ۱، ص ۴۶۸ .
۲۴) عزالدین محمود کاشانى، پیشین، ص ۳۹۶ .
۲۵) همان، ص ۳۳۹ .
۲۶) همان، ص ۴۰۰ .
۲۷) همان .
۲۸) امام خمینى، شرح چهل حدیث، ص ۲۱۷، حدیث ۱۳ .
۲۹) احقاق الحق، ج ۱۱، ص ۵۹۱ .
۳۰) مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۲۱۸: امام حسین علیه السلام: «ان العز و الغنى خرجا یجولان فلقیا التوکل فاستوطنا» .
۳۱) نساء/۲۸ .
۳۲) مقتل الحسین مقرم، ص‏۳۴۵ .
۳۳) امام خمینى در درجات توکل مطالب ارزشمندى دارند که مخاطبان را به دو کتاب چهل حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل، ارجاع مى ‏دهیم .
۳۴) خواجه عبدالله انصارى، پیشین، ص ۳۲۹ .
۳۵) فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام، ص ۹۱۴ .
۳۶) همان .
۳۷) امام خمینى، شرح چهل حدیث، ص ۲۷۲ .
۳۸) عزالدین محمود کاشانى، مصباح الهدایه و مفتاح الکرامة، ص ۳۷۵ .
۳۹) ر . ک .: امام خمینى رحمه الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۳۰۷ .
۴۰) خواجه عبدالله انصارى، پیشین، ص ۸۴; عزالدین محمود کاشانى، پیشین، ص ۳۷۹ و اوصاف الاشراف، ص ۵۹ .
۴۱) علامه طباطبایى، المیزان، ج ۱، ص ۳۶ .
۴۲) نورالثقلین، ج ۴، ص ۲۹۵ .
۴۳) فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام، صص ۸۳۷ - ۸۳۶ .
۴۴) مریم/۵۴ .
۴۵) محاسن برقى، ج ۱، ص ۲۶۵، دعوات راوندى، ص ۲۴۲ .
۴۶) معاد از دیدگاه امام خمینى، ص ۱۳۷ .
۴۷) غزالى، کیمیاى سعادت ، ص ۶۱۴ .
۴۸) همان، صص ۶۲۲ - ۶۱۴ .
۴۹) همان .
۵۰) همان .
۵۱) شیخ مفید، الارشاد، ص ۹۷; فرهنگ سخنان امام حسین (محمد دشتى)، ص ۱۰۸ .
۵۲) کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۹; فرهنگ سخنان امام حسین، (محمد دشتى)، ص ۸۲ .