چهل سال از همبستگی و اتحاد برای داشتن انقلاب می گذرد.

از بزرگترین رسالتهای اندیشمندان اسلامی , ترسیم چهر های ماندگار از معصومین علیه السلام و نشان دادن الگوهای رفتاری صحیح درسیره ایشان است؛ البته باید توجه داشت برای پاسخ به چرایی انتخاب معصومین علیهم السلام به عنوان الگو رفتاری صحیح انتخاب بر اساس معیارهای متقن اسلامی – مانند معیارهایی که در بخش قبلی پژوهش به آن اشاره گردید-ملاک اصلی قرار بگیرد؛ تا به این وسیله , الگوی صحیح شناخته شود و راه برای ورود الگوی نادرست بسته بماند. انتخاب الگو بر اساس معیارهای  فوق مستلزم معرفت و شناخت ابعاد وجودی الگوهاست؛ از این رو در ادامه پژوهش بر مبنای شناسایی معیارهای بانوی الگوی مسلمان به مواردی از سیره حضرت زینب علیه السلام اشاره خواهیم کرد که این معیارها در ایشان تبلود خاصی ,داشته است؛ و همین امر عاملی گردید تا از ایشان به عنوان الگوی جامع رفتارهای اجتماعی زن مسلمان یاد نمائیم.
زندگی اجتماعی حضرت زینب علیه السلام بر مبناب عقل و شرع
همانگونه که گذشت , هر رفتاری که خوبی اش , از نظر عقل و شرع , روشن و شناخته شده باشد, معروف نام دارد(راغب اصفهانی , 1412ق,ص561 ) بنابراین , علم به آنچه که دین – شرع- مورد پذیرش خویش قرار داده است و همچنین همان مواردی که مورد پذیرش دین است و از بندگان عمل به آن خواسته شده است, از جمله مصادیق معروف است که در سیره حضرت زینب علیها السلام مورد شناسایی قرار گرفته است.
علم و دانش
بنابر فرمایشات رسول اکرم صلی الله علیه و آله «طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه»  (منسوب به جعفر بن  محمد علیه السلام, 1400ق, ص22) «جستن علم بر هر مسلمان واجب است.» و همچنین « طلب العلم افضل عند الله من الصلاد و الصیام و الجج و الجهاد فی سبیل الله عزّو جلّ» (پاینده , 1382ش, ص556) «جستن علم نزد خدا از نماز و روزه وحج وجهاد در راه خدا عزوجل بهتر است.»؛میتوان گفت که علم از مصادیق اصلی معروف است؛  چرا که هر امر واجبی در دایره معروف قرار می گیرد و مورد پذیرش عقل و شرع است. از این رو به تبیین این مصداق معروف در زندگانی حضرت زینب علیه السلام خواهیم پرداخت.
یکی از درجات والای حضرت زینب  , مقام علمی ودانش بیکران آن حضرت است. ایشان نواده مدینه علم ودختر باب مدینه علم هستند, « انا مدینه العلم و علی بابها»(علی بن موسی الرضا علیه السلام, 1406ق,ص58, 1404ق,ص68) پس بی دلیل نیست که جلوه های عقل گرایی و خرد ورزی حضرت زینب علیه السلام به درجه ای رسیده باشدکه بسیاری از  بزرگان و علمای اسلام زبان به تحسین و تمجید از ایشان بپردازند.
ابن حجر عسقلانی در کتاب الاصابه , ضمن وصف حضرت زینب علیها السلام با صفاتی چون عاقله ,خردمند وحکیم ؛ به شرح  حال آن حضرت , به شرح حال آن حضرت ,به ماجرای گستاخی مرد شامی در مجلس یزید و واکنش زینب اشاره می کند و می گوید: «پاسخ زینب به یزید نشان از عقلانیت و قوت قلب و روح این بانو دارد.»( عسقلانی ,1415ق,ج1,ص167)
سخنان و خطبه های حضرت زینب علیه السلام همراه با استدلال به آیات قرآن شاهدی برتوانایی علمی ایشان است . پس از پایان خطبه ایشان در کوفه , امام سجاد علیه السلام رو به سوی حضرت زینب علیها  السلام می کنند و می فرمایند:«انت بحمد الله عالمه غیر معلمه فهمه غیر مفهمه» (طبرسی,1403ق,ج2,ص305) «عمه جان تو بحمد الله عالمه ای هست که تعلیم داده نشدی و فهیم و دانایی هستی که مورد تفهیم قرارنگرفتی» این کلام امام سجاد علیه السلام بر کمال علمی حضرت زینب کبری شش گواهی می دهد؛ چرا که این تعبیر از سوی امامان معصوم برای هیچ کس به کار نرفته است.
روایات بسیاری از حضرت زینب  علیها السلام نقل شده و بزرگ ترین راویان حدیث به ایشان استناد می کردند .این عباس , مفسر قرآن کریم خطبه فدکیه حضرت زهرا علیهاالسلام را از زبان حضرت زینب پنج ساله نقل کرده ومی گوید:«خدتثنی عقیلتنا زینب بنت علی علیهما السلام»(بحرانی اصفهانی , 1413ق,ج11,ص951)
درس و تفسیر قرآن و بیان اسرار وحی از سوی حضرت زینب علیها السلام برای زنان کوفه در زمان حکومت امیر المومنان نشان دیگری ازدانش ایشان است.
در روایات آمده است:«روزگاری که امیر المومنین علیه السلام در کوفه بود, حضرت زینب علیها السلام در خانه اش مجلسی داشت که برای زن ها قرآن تفسیر و معنی آن را آشکار می کرد.
روزی «کهیعص» را تفسیرمی کرد که ناگاه امیر المومنان علیه السلام به خانه او آمد و فرمود:ای نور و روشنی دو چشمانم! شنیدم برای زن ها «کهیعص» را تفسیر می نمایی؟
حضرت زینب علیه السلام گفت: آری.
امیر المومنین علیه السلام فرمود: این رمز و نشانه ای است برای مصیبت و اندوهی که به شما عترت و فرزندان رسول خدا علیه السلام روی می آورد(بحرانی اصفهانی,1413ق,ج11,ص958) با توجه به موارد فوق که در زبان و اندیشه تمام اندیشمندان و مورخان معروف است, می توان گفت که از یکی از ویژگی هایی که باعث میشود حضرت زینب علیه السلام را به عنوان الگویی برای رفتارهای جامع اجتماعی زن مسلمان در نظر گرفت , علم و دانش ایشان است. از این رو بر هر زن مسلمانی ضرورت ایجاد می نماید که همچون ایشان از این الگو تبعیت نمایند و با علم آموزی , درتمام رفتارهای اجتماعی از قدرت اندیشه و تفکر خویش بهره بگیرند.
آگاهی  به زمان و مکان و مدیریت آن
یکی از اصول زندگی بر منبای عقل و شرع , مدیریت زمان و مکان است. امام صادق علیه السلام فرموده اند :«علی العاقل ان یکون عارفا بزمانه »(کلینی ,1407ق,ج2,ص116) « بر خردمند است که به زمانه اش آگاه باشد»( ابن بابویه, بی تا 13/525) بنابراین این حدیث می توان گفت یکی از اصول زندگی عاقلانه و م تشرعانه , آگاهی به موقعیت زمانی و مکانی است که زمینه تصمیم گیری و عملکرد صحیح را مهیا می کند.»
حضرت زینب علیها السلام تا پیش از واقعه عاشورا ,فعالیت سیاسی مشهودی نداشتند , چرا که با توجه به   حضور پدر گرامیشان ,امیر المومنین علی علیه السلام , و برادرشان ,امام حسن علیه السلام ,نیازی به حضور ایشان در این  جنبه از فعالیتهای اجتماعی احساس نمی شد. ولی رفتار حضرت علیه السلام درواقع عاشورا وپس از آن ,نشان از آگاهی دقیق ایشان به زمانه است که باید ایفای دقیق ایشان نسبت به زمانه و اوضاع اجتماعی اعصاری است که در آن زندگانی کرده اند , و همین شناخت مناسب باعث گردیده است که ایشان به خوبی نسبت به حکومت اموی افشاگری کنند و اهداف قیام امام حسین علیه السلام را به مردم بشناساند(نوری,1392ش,ص113)
مدیریت حضرت زینب علیها السلام دربعد مکانی نیز آشکار است . آن حضرت به تناسب مکان –کوفه ,شام , کاخ یزید,مواجهه با گریه و زاری مردم کوفه – ادبیات بیانی خود را انتخاب می کند؛درکاخ یزید –وخلیفه ظاهری- چنان با یزید سخن میگوید که اگرچه تا ساعتی قبل ع با چوب خیزران به سر مقدس امام حسین علیه السلام اهانت می کرد, با شنیدن سخنان حضرت زینب علیه السلام شش ابزار پشیمانی می کند و گناه واقعه عاشورا را به گردن عبید الله بن زیاد می افکند و از او برائت و بیزاری می جوید(ابو مخنف, بی تا,198)
با توجه به این موارد در سیره حضرت زینب علیه السلام , می توان این چنین نتیجه گرفت که زن مسلمان باید حضوری مدیرانه و مدبرانه با محوریت توجه به زمان و مکان در اجتماع داشته باشد. لازم به ذکر است که این حضور مدیرانه و مدبرانه بایک شرط اساسی باید همراه گردد و آن شرط حفظ شئونات زنانه در پسا پرده حجاب و حیا می باشد.
الترام به  حجاب و حیا
حیا یکی از بزرگترین فضایل انسانی است که برای زنان پسندیده تر است و زنان با حیا همواره مورد ستایش قرآن و بزرگان دین قرار گرفته اند. حیا,نمادی از عقلانیت و خردمندی دانسته شده است.فرمایش امام علی علیه السلام که فرمودند:«اعقل الناس احیاهم» (لیثی واسطی, 1376ش,ص117) «عاقل ترین مردم, با حیاترین مردم آنها است» مؤید این نکته است که حیا همراه با عقل دین مدارانه تجلی پیدا می کند. در قرآن کریم پس از آنکه به حضور دختران شعیب علیه السلام  در  عرصه اقتصادی –رمه داری گوسفندان –اشاره شده استع به آیه ای بر می خوریم که حالت کلی این بزرگواران در زمینه حضور در عرصه اجتماع را بیان می کند:«فجاءته احدئهما تمشی علی استحیاء»(سوره قصص/آیه 55) «یکی از آن دو دختر نزد موسی بابت تشکر و دعوت به خانه) آمد, در حالی که با حیا گام بر می داشت.»
حضرت زینب علیه السلام که بزرگ شده مکتب حضرت فاطمه زهرا علیها السلام , بزرگترین نماد حیا و عفاف اسلامی ع است؛ همچون مادر خویش با حفظ حجاب و التزام به حیا در جامعه اسلامی حضور داشتند.در مورد حیای حضرت زینب علیه السلام ,  این سخن یحیی مازنی که از علمای بزرگ و راویان حدیث است, ما را کفایت می کند:«مدت ها در مدینه , در همسایگی علی در یک محله زندگی می کردم.منزل من در کنار منزلی بود که زینب دخرت علی درآنجا سکونت داشت.حتی یک بار هم کسی حضرت زینب راندید  وصدای او را نشنید . او هرگاه می خواست به زیارت جد بزرگوارش برود, در دل شب می رفت , در حالی که علی علیه السلام در پیش وبرادرنش حسن و حسین در اطراف او بودند. وقتی هم به نزدیک قبر شریف رسول خدا می رسیدند, امیر المومنان شمع های اطراف قبر را خاموش می کرد»(نقدی, بی تا, ص22)
در خانواده مطلوب و آرمانی اسلام , زنان حیا را به حد اعلای آن در وجود خود پرورش داده , در کردار و رتفار خود به ظهور می رسانند و مردانع مرزداران این حیا می باشند. به گفته شیخ جعفر نقدی , حضرت زینب , حضرت زینب علیها السلام تربیت شده پنج تن آل عبا است:« فالخمسخ اصحاب العبا< هم الذین قاموا بتربیتها و تثقیفها و تهذیبها , وکفاک بهم مودبین معلمین»(نقدی, بی تا 20), «پنج تن آل عبا به ترتیب و فرهنگ سازی و تهذیب زبنت همت گماردند و همین بس که آنها ادب کننده و آموزگار باشند.»
بر اساس موازین اسلام وجود حیا, مانع حضور اجتماعی زن و فعالیت های وی درعرصه های مختلف اجتماعی نیست. حضرت زینب علیها السلام پس ازواقعه عاشورا, نقش مهمی در افشاگری و بیان جنایات بنی امیه و شناساندن اهل بیت پیامبر شان  به مردم دارد. در میان مردم ودرکاخ ابن زیاد و یزید سخن می گوید و به پاسداری از حریم اهل بیت علیهم السلام و خانواده امام حسین علیه السلام می  پردازد , ولی در عین حال , همواره در هاله ای از حیا و عفاف قرار دارد. بنابر نقل شیخ مفید , روای خطبه زینب پیش از آنکه پرده از کلمات عالمانه او بردارد, نمی تواند از این اعتراف چشم پوشی کند که: « رایت زینب بنت علی و لم ار خفرۀ قطّ انطق منها» قسم به خداوند ندیدم زنی همچون زینب دختر علی – علیه السلام –این چنین با  حیا که گویاتر و عالمانه تر از این سخن بگوید.»(مفید,1413ق«ب» , ص321)
التزام به  حجاب و حفظ حیا از جمله ویژگی هایی است که باید زن مسلمان در همه حال به آن عمل نماید و زنان اهل بیت علیهم السلام علی الخصوص بیت امام  حسین علیه السلام را ملاک و الگوی خویش قرار دهند و به راحتی تن به بی  حجابی ندهد ودر برابر هتک حجاب مقاومت نماید.
در ارشاد شیخ مفید, هنگامی که به شرح حال هجوم وحشیانه یزیدیان به خیام آل الله اشاره می شود, به این نکته توجه خاصی شده است که زنان تا آنجا که  می توانستند در همان صحنه نا برابر هم مقاومت می کردند تا حجاب و عفافشان آسیب نبیند . مرحوم مفید به نقل از حمید بن مسلم می نویسد: «قال حمید بن مسلم فو الله لقد کنت اری المراۀ من نسائه و بناته و اهله تنازع  ثوبها عن ظهرها حتی تغلب علیه فیذهب به منها» (مفید , 1413ق «الف» , ج 2, ص113) « به خدا قسم بارها دیدم که زنی اززنان یا دختران اهل بیت امام حسین را که چادرش از پشت سر گرفته و کشیده می شد( بعد ازمقاومت زنان تا آخرین لحظه) بالاخره زن مغلوب شد و چادر یا لباسش غارت می شد.»
امر به معروف و نهی از منکر حضرت زینب علیها السلام
حضرت زینب علیها السلام در مدینه اقداماتی را در تبلیغ اهداف و پیام امام حسین علیه السلام و زنده نگه داشتن یاد و خاطره شیهدان کربلا انجام داد که به معنای واقعی کلمه مصداق امر به معروف و نهی از منکر محسوب می شد؛ و همین اقدامات موجب ترس و وحشت حکومت یزید گردید و این فعالیت ها را برای بقای خود خطر می پنداشت(ثواقب , 1382ش,ص279)
حضرت زینب علیه السلام درتداوم رسالت برادر در راستای احیای سنت نبوی و علوی کوشید؛ایشان در این راه دست آوردهای انقلاب عاشورا را گرد آورده و اهدافش را در سخنان مختلفی بیان می داشتند و مردم را آماده خونخواهی امام حسین علیه السلام می نمودند .حضور حضرت زینب علیه السلام درمدینه موجب شد که فرماندار مدینه احساس ترس بکند و ادامه تلاشهای حضرت را برای این شهر و حکومت اموی در حجاز خطرناک ببنید .از این رو نامه ای به سوی یزید نگاشت و او را از جریان امر و چگونگی اقدامات حضرت زینب علیها السلام آگاه نمود بلافاصله از سوی یزید دستوری دائر بر اخراج آن حضرت از شهر رسید , امّا حضرت زینب علیها السلام به موضع گیری پرداخت و گفت:«خدا می داند چه بر سر ما آمده است ,یزید مردان برگزیده ما را این شهر خارج نمی شویم هرچند که خونهایمان ریخته شود.» زینب کبری علیه السلام صریحاً مردم را به قیام علیه یزید فرا می خواند و می گفت:باید حکومت یزید , تاوان عاشورا را بپردازد.(مهاجرانی, 1371 ش,ص348)
درباره  این که حضرت زینب علیها السلام پس از تبعید از مدینه به چه مکانی رفته روایات آشفته است. بی شک حکومت از حضور اودر مدینه و عراق جلوگیری می کرد. برخی روایات دلالت بر حضور او درمصر و ادامه زندگی در این شهر تا پایان عمر (سال62 ه.ق)دارد برخی روایات نیز مقصد او را شام معین کرده وحتی مرقد آن حضرت را در دمشق ,محلی که اینکه بدین نام مشهور است, میدانند . به هرحال , حضرت زینب , پس از شهادت برادر خویش ,درحالی که در موقعیت هراسناکی قرار داشت و از تمامی جهات محاصره شده بود, رسالت بزرگ پیام آوری عاشورا را به خوبی انجام داد و پیام حق را با تمام خروش خود, به همگان رسانید وکاری را به انجام رسانید که از توان دیگران خارج بود.(مهاجرانی,1371 ش,ص253) پرداخت هزینه جانی , به هیچ وجه مانع فعالیت های روشن گرانه حضرت زینب علیها السلام نشد, بلکه ایشان با محوریت عمل به فریضه امر به معروف و نهی از منکر , مردم را به قیام علیه حکومت فاسد یزید دعوت می کردند و از آنها می خواستند که حکومت عدل الهی را برپا بنمایند. از این رو بر هر زن مسلمانی واجب است که با پیروی از سیره حضرت زینب علیها  السلام در عرصه اجتاعی حضور پیدا کندو از ساحت حقیقی دین محافظت نماید.
تبعیت و د فاع از رهبر
اصل ولایت پذیری و عمل که از لوازم ولایت مداری است, موجب شد تا حضرت زینب علیه السلام همراه با امام و در اطاعت کامل از ایشان باشد.هنگامی که امام حسین علیه السلام او را به صبر و بردباری فرا می خواند , حضرت زینب علیه السلام نیز سخنان امام حسین علیه السلام را به جان می خرد.(امین عاملی, 1376ش,ج5,ص178)
پس از شهادت امام حسین علیه السلام , حضرت زینب علیه السلام با آنکه داغ فراوان دیده بود و قلبی زخمی خوردهداشت , عقل و تدبیر حکم می کرد که بنا بر اصل ولایت مداری , به دفاع ازامام زمان خویش و تلاش برای حفظ جان ایشان بپردازد.امام سجاد علیه السلام در روز عاشورا, هنگامی که به جانب کوفه روانه شدیم , وقتی چشم من به پیکرهای شهدا افتاد , سخت آشفته شدیم.عمه ام , زینب که آثار حزن و اندوه را در من می دید, برجانم ترسید و گفت:«ای بازمانده ی جد و پدر و برادرانم, چرا اینگونه بی تابی و جان خود را درمعرض خطر قرار داده ای؟از صبر و تحمل  آنچه که می بینی , دور نشو, بدان که این عهدی است که خدا با جد , پدرت و عمویت منعقد کرده است....»
محدث قومی در بیان وقایع عصر عاشورا می نویسد:زمانی که به خیمه های امام حسین حمله و غارت خیمه ها و سوزاندن آنها شروع شد, شمر بن ذی الجوشن پیش آمد و آهنگ قتل علی بن حسین را که بیمار بود , کرد.دراین وقت زینب , دختر علی بن ابی طالب علیه السلام بیرون آمد و گفت:به خدا سوگند ,  نمی گذارم او را بکشید,تا من هم کشته شوم.(قمی , 1368ش,ص200)
در مجلس ابن زیاد نیز وقتی فرمان قتل امام  سجاد علیه السلام صادر می شود, حضرت زینب علیه السلام با شهامت و پرصلابت میگوید:«با ابن زیاد حسبک من دمائنا و اعتنقته و قالت و الله لا افارقه فان قتلته فاقتلنی معه»(مفید, 1413ق, «الف» ,ج2, ص116) «پسر زیاد , آنچه از خون ما ریخته ای , تو را بس است.(دست به گردن امام زین العابدین انداخت و  فرمود:)به خدا سوگند! ا زاو دست بر نخواهم داشت. اگر قصد کشتن او را داری , مرا هم با او بکش». مسلما این اقدام حضرت زینب علیها السلام را نمی توان فقط با دلایل عاطفی تفسیر نمود؛چرا که او خود , برادران و فرزندان و برادر زادگان خود را تا میدان شهادت بدرقه کرده است. اقدامات حضرت به دفاع و ممانعت از قتل امام , حفظ سلسله امامت در  جامعه است که باید سرلوحه و الگو هر زنی قرار بگیرد تاحرکاتش را بر پایه حفظ جایگاه و مقام رهبری و امامت جامعه قرار دهد.
 گذشتن از راحتی و هجرت در راه خدا
حضرت زینب علیه السلام همسر کسی است که پس از دستگاه سلطنتی , کمال وسایل موجود به بهترین وجهی برایش مهیا است, غلام ها و  کنیزها و وسایل راحتی برایش فراهم بوده است.این زن ناگهان می بیند حسین علیه السلام می خواهد حرکت کند تمام خوشی ها  و راحتی ها را رها می کند و خود را در دریای ناراحتی ها و ناملایمات می افکند. علم حضرت زینب علیه السلام به اتفاقاتی که در مسیر این هجرت خواهد افتاد, - بنابر روایات متعددی که در ابواب مختلف حدیثی نقل شده است – بر هیچ کس پوشیده نیست؛اما ایشان رضای الهی را در نظر گرفته و با توجه به آن در این راه قدم گذاشتند(محلاتی ,1368ش؛ج3,ص63)
علاوه بر هجرت اولیه حضرت زینب علیها السلام به همراه برادرشان ابا عبد الله الحسین علیه السلام از مدینه , در تاریخ شاهد هجرت ثانویه ایشان نیز هستیم که کمتر به آن  پرداخته شده است. همان گونه که گذشت پس از بازگشت کاروان اسراء و حضور حضرت زینب علیه السلام در مدینه؛ ایشان به روشنگری پرداختند  و فرماندار مدینه نامه ای به یزید نوشت ؛ یزید نیز دستور به تعبید حضرت  از مدینه داد.حضرت زینب در ابتدای امر فرمودند:«به خداقسم ما از این شهر خارج نمی شویم هر چند که خونهایمان ریخته شود»اما سرانجام با حضور زنان بنی هاشم و اصرار آنها حضرت زینب علیها السلام ناچار دومین هجرت خود را آغاز نمود,در حالی که همچنان بر سر پیمان جهاد و تلاش خود استوار بود(ثواقب, 1382ش, ص279, مهاجرانی ,1371ش, ص348)
آمادگی برای فدا کردن جان در راه خدا و کسب رضایت خدا در قالب هجرت و از جان گذشتن از جمله مصادیق الگویی در سیره اجتماعی حضرت زینب علیها السلام است که می تواند برای زن مسلمان مورد بهره برادری قرار بگیرد.
1.امین عاملی, سید محسن(1376 ش),سیره معصومان , ترجمه :علی حجتی کرمانی ,تهران:سروش
2.ثواقب,جهانبخش(1382ش) , نقش آفرینی عاشورا در رویدادهای سیاسی اجتماعی قرن نخست,مجله حکومت اسلامی ,قم:دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری, بهار1382, شماره27 , 44 صفحه ( از 268تا311
3.راغب اصفهانی ,  حسین بن محمد(1412ق), المفردات فی غریب القرآن , بیروت:دارشامیه
4.مفبد,محمدبن محمد(1413ق)الف,الارشادفی معرفۀ حجج الله علی العباد, قم:کنگره ی شیخ مفید
5.محلاتی , ذبیح الله (1368ش),ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه, تهران دارالکتب الاسلامیه
6.مهاجرانی,عطاءالله (1371ش) , پیام آوران عاشورا, تهران,تهران:انتشارات اطلاعات.
7.نقدی, جعفر(بی تا) , زین بنت علی ابن ابی طالب,قم:مکتبه المفید)